به گزارش پایگاه خبری خبرخورموسی ؛ در بامداد روز سوم شهریورماه ۱۳۲۰ ، نیروهای انگلیس به بندرشاپور حمله کردند و آن را به تصرف خود درآوردند.

نقش این بندر از سابق تا کنون که به نام بندرامام خمینی(ره) مزین است در اقتصاد کشور عزیزمان ایران بسیار مهم و استراتژیک بوده است و این بندر تا کنون دوجنگ بزرگ نظامی را تجربه کرده و در جنگ اقتصادی نیز با رشادت های نیروهای مومن و انقلابی دین خود را با ترانزیت میلیون ها تن کالای اساسی و آهن آلات و اشتغال بیش از ده هزارنفر ادا کرده است.

در این متن که از مقاله “علل اشغال نظامی منطقه خور موسی توسط قوای انگلستان در جنگ جهانی دوم و پیامدهای آن” نوشته بهادر قیم برداشت شده به خوبی بخشی از دلایل تصرف این بندر توسط نیروهای متفقین اشاره شده است.

تهاجم نظامی متفقین به ایران و اشغال نظامی بندر شاپور و منطقهٔ خورموسی در جنگ جهانی دوم

وقوع جنگ جهانی دوم تابعی از علل و عوامل متعددی بود که معرفی آنها خارج از بحث این یافته نگاری است. نکته ای که می توان به آن اشاره کرد مسئله تهاجم غافلگیرانه مهمی ارتش آلمان به خاک شوروی در ۲۲ ژوئن ۱۹۴۱م./ ۲۰ تیر ۱۳۲۰ ش. است .

انگلستان پس از حمله آلمان به شوروی ؛ سیاست جنگی جدیدی را در تاریخ جنگ جهانی دوم ترسیم نمود و حوادث بعدی نشان داد که انعکاس این سیاست جدید بر ایران به شکل تهاجم به خاک ایران و اشغال نظامی آن خود را نمایان ساخت؛ چه مشاهده می کنیم که پس از حمله آلمان به شوروی در فاصله زمانی کمتری، قوای مشترک شوروی و انگلیس خاک ایران را مورد تهاجم قرار داده و اشغال نمودند.

بهانه متفقین در توجیه حمله خود به ایران حضور اتباع آلمانی در ایران» عنوان شد . این بهانه کم اهمیت و واهی در عرف دیپلماسی بین المللی نمیتواند دلیلی قانع کننده و عقلانی باشد .

واقعیت این است که حمله و پیشرفت ارتش آلمان و تصرف لهستان تهاجم آلمان به شوروی و سخنان تهدیدآمیز چرچیل در مجلس عوام انگلیس، پیش درآمد حمله به ایران بوده است نه حضور اتباع آلمانی در ایران!

حمله انگلستان به ایران حادثه شگفت آوری بود که شاید شگفتی آن بیش از تعجب و شگفتی از حادثه نزدیکی و اتحاد دو ایدئولوژی کاملاً متعارض یعنی کمونیست (شوروی) و کاپیتالیست (انگلستان) بوده باشد ، زیرا نزدیکی این دو ایدئولوژی مخالف، بیشتر تابعی از وجود دشمن مشترک یعنی آلمان بود اما حمله به ایران به بهانه وجود اتباع آلمانی آن هم باوجود بیطرفی ایران در جنگ ، بیش از حد شگفت آور است.

عملیات نظامی انگلستان علیه ایران در جنگ جهانی دوم از سمت جنوب و از طریق اشغال نظامی بندر شاپور در حوزۀ خورموسی بوده است.

 بندر شاپور سابق از چند جهت برای انگلستان در جنگ جهانی دوم اهمیت داشت و در واقع این ممیزات به طمع ورزی و توجه انگلستان برای بهره مندی از آن منجر شد:

۱.حضور تاریخی قوای انگلستان در خلیج فارس بعد از افول قدرت پرتغالی ها و هلندی ها به ترمیم یک استراتژی جدید توسط بریتانیا انجامید. در این استراتژی مناطق جغرافیایی بین النهرین جنوبی و سواحل شمالی خلیج فارس در کانون توجه انگلستان قرار گرفت. در حادثه جنگ جهانی دوم انگلیسی ها برای آنکه بتوانند کالاهای نظامی و غیر نظامی را از طریق ایران به شوروی تحویل دهند نیاز به بنادری داشتند تا در این راستا مورد بهره برداری قرار بگیرند بندر شاپور در میان سایر بنادر جنوب، جهت تحقق این هدف اهمیت ویژه ای داشته است .

۲.بندر شاپور از طریق راه آهن سراسری به بنادر سواحل دریای مازندران وصل میشد و برای حمل کالای مورد نیاز شوروی این مسیر دارای اهمیت فراوانی بود و این مسیر راه آهن در چهار فصل سال می توانست مورد بهره برداری قرار بگیرد.

انگلستان در حملهٔ خود به بندر شاپور ، علاوه بر آنکه حریم اراضی ایران را علی رغم اعلام بی طرفی رعایت نکرد ، یکی از اصول حقوقی بین المللی یعنی «قانون پناهندگی کشتی» در زمان جنگ را نیز زیر پا نهاد و به کشتیهای تجاری آلمانی و ایتالیایی پناهنده شده در بندر شاپور حمله برد .در اوایل جنگ جهانی دوم پنج کشتی آلمانی و پس از آن سه کشتی ایتالیایی با ورود به بندر شاپور تقاضای پناهندگی کردند و بر مبنای عرف بین المللی در صورت بروز جنگ ، کشتی های هر یک از دو گروه متخاصم می توانند در نزدیک ترین بندر یک کشور ثالث و بی طرف تقاضای پناهندگی کنند و در طول مدت پناهندگی در حمایت دولت بی طرف قرار بگیرند.

در همان لحظه انتشار خبر حمله آلمان به لهستان و احتمال وقوع جنگ جهانی، کشتی های آلمانی در نزدیکی سواحل ایران بودند. لذا خود را به نزدیک ترین بندر، یعنی بندر شاپور رسانده و در آن جا پناهنده شدند؛ زیرا بی طرفی ایران در جنگ امری مسلم بوده است.

بزرگترین کشتی بازرگانی پناهنده شده «ویزن فلس» متعلق به شرکت «هانزالاین» آلمانی و به فرماندهی کاپیتان «پیتر» بود .

انگلیسی ها عملیات تصرف بندر شاپور را با شانزده ناو انگلیسی و استرالیایی آغاز کردند.

 عملیات اشغال بندر شاپور در بامداد سوم شهریور ۱۳۲۰ش. ۱۹۴۱م. و بدون هیچ گونه اعلام قبلی صورت گرفت. در اعلامیه شماره یک ارتش که وقایع حمله متفقین به ایران را به اطلاع مردم رسانیده بود ، در برخی از منابع از بمباران بندر شاپور توسط هواپیماهای انگلیسی سخن به میان آمده است.

پیامدها و نتایج حمله انگلستان به بندر شاپور و اشغال آن چه بود؟

۱. انهدام بخشی از تأسیسات بندر و ناوگان ایران مستقر در بندر شاپور 

کار ساختمان سازی تأسیسات پایگاه دریایی بندر شاپور از اواخر سال ۱۳۱۹ شمسی آغاز شد . در این سال نیز از شش ناو جنگی ایرانی ساخت ایتالیا که از سال ۱۳۱۱ شمسی در سواحل خلیج فارس لنگر انداخته بودند، دو ناو به نامهای شهباز و کرکس در بندر شاپور مستقر شده بودند.

 در عملیات تهاجمی ناوهای انگلیسی به بندر شاپور، ناو پانزده تنی کنمبلا و سپس ناو لورنس معروف تر بودند. سربازان ایرانی مستقر در بندر شاپور دربرابر قدرت آتش این ناوها و سایر ناوهای انگلیسی، مقاومت کردند؛ اما در نهایت به دلیل نابرابری قوای قدرتمند مهاجم و نیروی اندک مستقر در بندر مقاومت سربازان ایرانی مستقر در بندر درهم شکسته شد و در شلیکهای مداوم ناوهای انگلیسی تعداد زیادی از کارکنان بندر و سربازان کشته شدند و قبل از طلوع آفتاب، ناوهای کرکس و شهباز به تصرف انگلیسیها درآمدند.

مجموع افراد پادگان نیروی دریایی ایران در بندر شاپور یکصد و چهل نفر بود که پس از کشته شدن گروهی از آنها، بقیه به اسارت نیروهای انگلیسی درآمدند.

انگلیسی ها قصد انتقال ناوچه های شهباز و کرکس را به هندوستان داشته اند ، اما به دلیل عدم برخورداری از وسایل یدکی لازم، ناوچه کرکس را متلاشی و وسایل آن را برای تعمیر ناو شهباز صرف نمودند.

انگلیسی ها همچنین حوض شناور شش هزار تنی موجود در بندر شاپور را به آفریقا و اسیران را به بصره منتقل کردند.

آقای محمد رسولی که خود از اهالی بندر شاپور و شاهد عینی واقعهٔ تصرف بندر شاپور بود، درباره مقاومت دلیرانه سربازان و افسران و کارمندان بندر شاپور در برابر نیروهای مسلح متجاورز انگلیسی خصوصاً فداکاری یکی از سربازان ترک ایرانی که نماد و سنبل مقاومت بوده، اذعان می کند: «در نبرد بندر شاپور یک گروهبان تُرک رشادتها و داوریهای تحسین برانگیزی از خود به نمایش نهاد. این سرباز فداکار چند سرباز هندی را از پای درآورد و خود نیز بعد از تحمل زخمهای فراوان در این درگیریها کشته شد و به شهادت رسید. سربازان همراه انگلیسی ها اکثراً هندی بودند. پس از تصرف بندر شاپور انگلیسی ها نیروهای هندی را در فاصله دو فرسخی شمال بندر در کمپ انگلیسیها مستقر کردند .انگلیسی ها با کمک این نیروهای هندی و به منظور استفاده از بندر اشغال شده شاپور در زمینهٔ کمک رسانی بیشتر و سریعتر به شوروی به ساخت اسکلهٔ شمارهٔ ۲ اقدام کردند؛ زیرا انگلیسیها بر بندر سلطهٔ کاملی پیدا کرده بودند.».

بهره برداری از راه آهن بندر شاپور – تهران – شمال و نیروی انسانی بندر انگلیسیها پس از اشغال نظامی بندر شاپور و سایر نواحی ،ایران کار کمک رسانی به روسیه را آغاز کردند. ابتدا برای تهیه مواد مورد نیاز به شوروی به تأسیس مرکز تدارکات خاورمیانه» و «اتحادیه بازرگانی انگلستان اقدام کردند .

مواد مورد نیاز شوروی توسط این دو مرکز تهیه و به بندر شاپور حمل میشد. در این حال، تمام راه آهن سراسری ایران در اختیار نیروهای متفقین بود قسمتی از آن از بندر شاپور تا تهران زیر نظر انگلیسیها بود و از شمال ایران تا تهران را شوروی در کنترل داشت.

با افزایش تردد کشتی ها در بندر شاپور، نیروهای انگلیسی به منظور تسریع در امر کمک رسانی به شوروی، اسکلهٔ شمارهٔ ۲ را تأسیس کردند.

درواقع، انگلیسی ها بر بندر شاپور سلطه کامل داشتند و امکانات راه آهن، واگن ها، ساختمان های اداری و همچنین نیروی کار بندر یعنی کارگران در اختیار انگلیسیها بود. کارگران ایرانی در طول مدت اشغال بندر بر اسکله کار میکردند و کار تخلیه و بارگیری را کارگرهای ایرانی انجام میدادند مصاحبه، شاهسوندی و…..

بر مبنای گزارش منابع محلی که به نوعی شاهد اقدامات انگلیسی ها در بندر بودند، متفقین (انگلیسی ها) با تهدید و اعمال زور اهالی بندر را به اسارت خود درآورده و برای عملیات تعریض و ترمیم جاده ارتباطی اسکله بندر – ایستگاه راه آهن سربندر، به بیگاری گرفتند.

متفقین هر روز صبح اهالی به اسارت گرفته شده را برای بیگاری به مسیر جاده میبردند و هنگام غروب آنها را به وسیلهٔ کامیون به ایستگاه قدیم راه آهن سر بندر که از آن به عنوان خوابگاه اسرا استفاده میشد باز می گرداندند.

نیروهای متجاوز انگلیسی در مقابل کار طاقت فرسا که صرفاً با هدف تسهیل حمل ونقل تجهیزات نظامی متفقین صورت می گرفت، به کارگران فقط آب و نان میدادند .این اسارت توأم با اعمال شاقه، تا پایان عملیات راهسازی – به طول انجامید! تا که آلمانها از خاک شوروی اخراج شدند؛ بیش از پنج میلیون تن اسلحه، مهمات، مواد غذایی و دارو از طریق ایران به شوروی حمل شد. این کمکها نقش مهم و تأثیرگذاری در پیروزی متفقین در جنگ جهانی دوم داشته است. به همین دلیل متفقین به ایران لقب «پل پیروزی» دادند.

تلاش دولت ایران برای تخلیه کشور از نیروهای متفقین در سال ۱۹۴۵میلادی و در پایان جنگ جهانی دوم آغاز شد و به خروج نیروهای متفقین از ایران در سال ۱۹۴۵ میلادی انجامید؛ اما به نظر نمی رسد که تاریخ رسمی خروج انگلیسیها و آمریکایی ها از بندر نوپای شاپور همان سال ۱۳۲۴شمسی یا ۱۹۴۵میلادی باشد.

۲.تأثیر منفی اشغال نظامی بندر شاپور بر اقتصاد محلی بندر- شاپور- و کشور

 تصرف و اشغال کشور توسط قوای متفقین در جنگ جهانی دوم باعث شد که اوضاع کشور به طور عام و منطقه بندر شاپور به طور خاص با نابه سامانی اقتصادی مواجه شود؛ زیرا اشغال بندر شاپور و نواحی دیگر از سرزمینهای جنوب ایران توسط انگلیسیها عملاً به رکود فعالیتهای تجارت دریایی منجر شد آمارها نشان میدهند که اندکی قبل از اشغال منطقه بندری خورموسی، میزان تخلیه کالا در بندر شاپور، روزانه ۷۰۰ تن بوده است.

 این رقم در مقایسه با تخلیه کالا در بندر خرمشهر در دوره مشابه که روزانه ۲۰۰ تن گزارش شده رقمی معادل ۳/۵ برابر بندر خرمشهر بوده است .

آمار مذکور به خوبی جایگاه برتر بندر شاپور در تجارت دریایی کشور را در مقایسه با سایر بنادر مهم جنوب نشان می دهد ، در طی چهارسال اشغال بندر شاپور توسط متفقین عملیات صادرات و واردات کالا به بندر و کشور قطع شد.

آنچه بیش از پیش بر بحران اقتصادی کشور دامن زده بود، آن است که راه آهن سراسری کشور به طور کامل در اختیار متفقین قرار گرفته و عملاً دولت مرکزی از به کارگیری آن محروم شده بود.

اقدامات فوق علیه کشور در امر تجارت دریایی و کنترل راه آهن، به کمبود غله و عدم امکان توزیع آن در سراسر کشور منجر شد و مردم را با خطر قحطی روبه رو ساخت.

انگلیسی ها گرچه قبلاً متعهد شده بودند که امر تهیه و توزیع غلات و مواد غذایی و مایحتاج مردم را به انجام رسانند، از این تعهد نیز شانه خالی کرده و فقط به قسمتی از تعهدات خود در تهیه غله و آذوقه عمل کردند. در اوایل سال ۱۹۴۲م بحران کمبود گندم در تهران و مناطق جنوبی کشور که در اشغال و انگلیسیها بود، خود را نشان داد.

 بندر شاپور که مرکز واردات کالاها محصولات کشاورزی بود، دچار بحران قحطی و کمبود مواد غذایی شد. شدت این بحران به حدی بود که باعث شد مردم بندر شاپور و سربندر برای تهیه غذا، حتی از جان خود دست بشویند؛ آنها به واگنهای مواد غذایی حمله میکردند و محصولات موجود در واگنها را تصاحب میکردند. 

انگلیسی ها و به دنبال آن آمریکایی ها در طول چهار سال اشغال نظامی بندر شاپور در حدود ۵/۱۴۹/۳۶۷ تن تجهیزات کمک رسانی به شوروی سابق انتقال دادند

برای پی بردن به درجه تاثیرگذاری منفی اشغال نظامی بندر شاپور در بعد اقتصادی باید بدانیم که به محض خروج قوای متفقین از بندر شاپور آمار فعالیتهای تجارت دریایی واردات (کالا) این بندر در سال ۱۳۲۵ش. ۱۹۴۶م. از لحاظ جذب کالاهای وارداتی نسبت به اهواز پیشی گرفت. در این سال حدود ۸۱/۴۲۹ تن کالا وارد بندر شاپور شد حال آنکه تنها ۵۰/۰۸۹ تن کالا به گمرک اهواز رسیده بود.

انتهای پیام/م